Niewątpliwie każdy słyszał o obowiązku rodziców utrzymywania swoich dzieci. Zapewne jednak niewiele osób ma świadomość, że obowiązek alimentacyjny ustawowo może obciążać również w tym zakresie inne osoby, jak na przykład dziadków, czy rodzeństwo dziecka.
W pierwszej kolejności zastanowić się jednak warto, czym właściwie jest obowiązek alimentacyjny.
Czym jest obowiązek alimentacyjny?
Pod pojęciem tym rozumie się mianowicie obowiązek dostarczania środków utrzymania, a w miarę potrzeby także środków wychowania. Istotą tego obowiązku jest to, że jedna osoba ma prawo żądać dostarczenia środków, a druga osoba ma obowiązek ich dostarczyć. Dostarczanie środków utrzymania polega na zaspokajaniu bieżących potrzeb uprawnionego, czyli na przykład jedzenia, czy ubrania. Z kolei, dostarczanie środków wychowania dotyczy starań o zdrowie uprawnionego, o jego rozwój fizyczny i umysłowy, czy też stworzenie możliwości zdobycia wykształcenia.
Alimenty – kolejność zobowiązanych
Obowiązek alimentacyjny w pierwszej kolejności obciąża małżonków – rodziców dziecka. Zgodnie z kodeksem rodzinnym i opiekuńczym obowiązek ten spoczywa bowiem na krewnych bliższego stopnia przed krewnymi dalszego stopnia (czyli rodziców przed dziadkami). Krewnymi w linii prostej są osoby, z których jedna pochodzi od drugiej, np. dziecko od rodziców. Stopień pokrewieństwa jest ustalany na podstawie liczby urodzeń. Wobec tego ojciec i syn będą ze sobą spokrewnieni ze sobą w pierwszym stopniu, a dziadek oraz wnuk w drugim.
Obowiązek alimentacyjny między rodzeństwem realizowany jest natomiast w ostatniej kolejności. Co istotne, jest on uzależniony od możliwości zarobkowych i majątkowych rodzeństwa.
Kiedy rodzice mogą uwolnić się od alimentów na dziecko?
W przypadku, gdy jedno z rodziców jest całkowicie niezdolne do wykonywania ciążącego na nim obowiązku alimentacyjnego – obowiązek ponoszenia w całości ciężarów związanych z utrzymaniem i wychowaniem wspólnych dzieci – spoczywa w zasadzie na drugim rodzicu (Orzeczenie SN z 24.V.1966 r., III Cr 89/66). Gdy natomiast okaże się, że także drugi z rodziców nie jest w stanie sprostać obowiązkom względem małoletniego, a dzieci mogłyby z tego powodu znaleźć się w niedostatku, można wziąć pod uwagę zastępczy obowiązek dalszych krewnych, w tym wypadku przede wszystkim dziadków.
Dziadkowie mogą zostać zobowiązani do płacenia alimentów na rzecz swoich wnuków. Są to wówczas tzw. alimenty uzupełniające. Uzupełniające, bowiem wyrównują usprawiedliwione potrzeby wnuka w stopniu, w jakim nie zostały one spełnione przez rodziców. Wysokość alimentów zasądzonych od dziadków jest co do zasady niższa niż wysokość alimentów zasądzonych względem rodziców.
Kiedy powstaje obowiązek alimentacyjny dziadków?
- nie istnieje osoba zobowiązana w kolejności bliższej (np. nie żyje)
- osoba zobowiązana w bliższej kolejności, istnieje, ale nie jest w stanie spełnić obowiązku alimentacyjnego,
- uzyskanie od osoby zobowiązanej w bliższej kolejności na czas potrzebnych uprawnionemu środków utrzymania „jest niemożliwe lub połączone z nadmiernymi trudnościami”,
- rodzic nie jest w stanie zaspokoić w całości potrzeb uprawnionego.
W ostatniej z wymienionych sytuacji dziadkowie zobowiązani są do zaspokojenia potrzeb dziecka w pozostałej części. Wysokość alimentów jest uzależniona od usprawiedliwionych potrzeb dzieci oraz możliwości zarobkowych i majątkowych dziadków.
Uwaga praktyczna: Okoliczność, iż małoletni pobiera świadczenia z Funduszu Alimentacyjnego z uwagi na niemożność wyegzekwowania alimentów zasądzonych od rodzica, nie stoi na przeszkodzie do dochodzenia uzupełniających alimentów od dziadków na podstawie art. 132 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, jeżeli usprawiedliwione potrzeby małoletniego nie są w całości zaspokojone (Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 marca 1980 roku, sygn. IV CR 129/80).
Czy dziadkowie i rodzeństwo mogą uchylić się od płacenia alimentów?
Zawsze należy pamiętać o tym, że w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym zapisano zasadę, która zezwala zobowiązanemu do alimentów (np. dziadkowi) na uchylenie się od obowiązku alimentacyjnego, jeśli żądanie alimentów jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Ten przepis można zastosować zwłaszcza w przypadku dalszych krewnych uprawnionego, mając na uwadze ich sytuację majątkową i zdrowotną.
Rodzeństwo może się uchylić od obowiązku alimentacyjnego, jeśli powodowałby on nadmierny uszczerbek dla samego zobowiązanego lub jego najbliższej rodziny. W takiej sytuacji sąd oddala powództwo o alimenty albo o ich podwyższenie.
Co zrobić, aby uzyskać alimenty od zobowiązanych w dalszej kolejności?
W przypadku, gdy chcemy, aby to dziadków obciążał obowiązek alimentacyjny, konieczne jest złożenie pozwu. Pozew o zasądzenie alimentów składa się w sądzie rejonowym – wydziale rodzinnym, w którego okręgu miejsce zamieszkania mają albo pozwani (czyli w tym wypadku dziadkowie), albo osoba uprawniona (wnuk). Wybór sądu należy w tym zakresie do powoda.
W pozwie o zasądzenie alimentów od dziadków na rzecz wnuka trzeba wykazać niemożność pokrycia samodzielnie kosztów utrzymania dziecka. Dla skuteczności roszczenia trzeba zaznaczyć, że dziadek lub babcia mają odpowiednie możliwości majątkowe, aby zaspokoić usprawiedliwione potrzeby małoletniego, w stopniu, w jakim nie mogą spełnić tego obowiązani pierwotnie, tj. rodzice. Warto w tym miejscu zadać sobie pytanie, czym są właściwie usprawiedliwione potrzeby małoletniego? W doktrynie rozumie się je jako takie potrzeby, których zaspokojenie zapewni dziecku prawidłowy rozwój fizyczny i duchowy, odpowiednio do jego wieku i uzdolnień. Na marginesie podkreślić należy, że rodzice są zobowiązani podzielić się z dzieckiem nawet najmniejszymi dochodami.
Warto zwrócić uwagę, że o świadczenia alimentacyjne od rodzeństwa może ubiegać się jedynie osoba, która znajduje się w niedostatku. Stan ten trzeba jednak udokumentować.